การที่ไทยต้องเสียเอกราชในครั้งนี้ นักประวัติศาสตร์กล่าวว่าพม่ามาตีกรุงศรีอยุธยาครั้งพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนอง กับพระเจ้ามังระผิดกัน

ครั้งพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองมารบพุ่งอย่างกษัตริย์ กรุงศรีอยุธยาประสบภัยสงครามที่ต้องเสียกรุงแก่พม่า เป็นครั้งแรก แต่ก็ไม่พบกับความบอบช้ำมากนัก เพราะการสงครามสมัยพระเจ้าบุเรงนองมีลักษณะของการสร้าง ความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ของจักรวรรดิพุกามของพม่า มากกว่าการทำสงครามเพื่อปล้นสะดมทำลายล้าง บ้านเมืองฝ่ายตรงข้าม (พิเศษ เจียจันทร์พงษ์, 2542 : 3560) แต่ครั้งพระเจ้ามังระเจ้ากรุงอังวะมารบพุ่ง อย่างโจร (ทวน บุญยนิยม , 2513 : 57) กล่าวคือขาดกำลังที่จะยกหักเข้าชิงชัยในพระนคร แต่เที่ยวปล้นสะดมอยู่โดยรอบเป็นเวลานานถึง 3 ปี กว่าจะสามารถหักเอากรุงศรีอยุธยาได้ แต่หลักฐานพระราชพงศาวดารพม่าฉบับหอแก้วนั้นน่าเชื่อถือกว่าที่นักประวัติศาสตร์ไทยเคยคิด( Tin Ohn, “Modern Historical Writing in Burmese, 1724-1924,” in D.G.E. Hall, Historians of South-East Asia. London : Oxford University Press, 1962) อย่างน้อยก็มีการตรวจสอบหลักฐานชั้นต้นอย่างกว้างขวาง เพื่อการเขียน และอันที่จริงแล้วหลักฐานของพม่าก็หาได้ขัดกับประเด็นที่กล่าวในพระราชพงศาวดารไทยเองไม่ …

จากการแทรกแซงจากมหาอำนาจภายนอก เผ่าชนที่ต้องการปลีกตัวจากศูนย์กลางมักจะดึงเอาอำนาจจากภายนอก เข้ามาคานกับอำนาจ ที่ศูนย์กลางหนึ่งเสมอ หนึ่งในอำนาจจากภายนอกที่เคยแทรกแซง ความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ของพม่าก็คือกรุงศรีอยุธยา โดยเฉพาะในพุทธศตวรรษที่ 22 ในสมัยราชวงศ์บ้านพลูหลวง ก็มีการอพยพเข้ามาของชาวมอญสู่ราชอาณาจักรอยุธยาอันเป็นการต่อต้าน รัฐบาลกลางของพม่าในรูปหนึ่งนั่นเอง และแม้ว่าพระเจ้าบรมโกศทรงมีนโยบายที่จะค้ำจุนอำนาจ ที่พม่าอ่อนแอมากกว่าส่งเสริมอำนาจมอญ ซึ่งพยายามปลดแอกของพม่าเพื่อป้องกันมิให้แรงงานมอญจำนวนมาก ในราชอาณาจักรของพระองค์ไหลกลับไปสู่เมืองมอญ หากเมืองมอญสามารถเป็นอิสระจากพม่าได้ แต่นั่นก็คือการแทรกแซงเข้าไปในการเมืองภายในของพม่าอย่างหนึ่งนั่นเอง

ทั้งนี้จึงนับได้ว่าเป็นสิ่งปกติที่เมื่อใดก็ตามศูนย์กลางของพม่ามีอำนาจเข้มแข็งขึ้น ก็มักจะต้องแผ่อิทธิพลเข้าครอบงำราชอาณาจักรอยุธยาในระดับหนึ่ง เพื่อกีดกันมิให้อยุธยาเป็นที่พึ่งแก่ชุมชนกลุ่มน้อยอื่นๆ (ซึ่งรวมล้านนาไทย หรือชานตะวันออกในสายตาพม่าด้วยบางสมัย) อันจะเป็นหนทางให้พม่าสามารถรักษาความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันทางการเมืองไว้ได้

จะด้วยมุ่งประโยชน์อย่างไรก็ตาม หลังศึกอลองพญาในปี พ.ศ. 2303 แล้ว กรุงศรีอยุธยาได้ยอมตนเป็นที่พึ่งแก่ชนกลุ่มน้อยของพม่า อาจจะเป็นส่วนหนึ่งของการปรับระบบการป้องกัน ตนเอง กล่าวคือเมื่อสำนึกถึงอำนาจของราชวงศ์อลองพญาซึ่งได้คุกคามตนอยู่แล้ว ก็ต้องการผลักอำนาจนั้นให้อยู่ไกลศูนย์กลางของตนออกไป มีเมืองที่มาพึ่งพระบรมโพธิสมภารเป็นแดนกันกระทบของราชอาณาจักร ในพ.ศ. 2304 อยุธยาได้ส่งทัพขึ้นไปทางเหนือหมายจะช่วยเชียงใหม่ ซึ่งมีศุภอักษรมาขอพึ่งพระบรมโพธิสมภาร แต่ก็ไม่ทันการณ์ (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับพระวันรัตน์ : 642) แม้ในปี พ.ศ. 2307 หุยตองจาเจ้าเมืองทวายเป็นกบฏต่อพม่า เมื่อถูกปราบปรามก็พาครอบครัวอพยพหนีมาเมืองมะริด และทางอยุธยาก็ตกลงใจจะรับหุยตองจาไว้ในอุปถัมภ์ (ไทยรบพม่า, 2507 : 311)

ส่วนทัพของเนเมียวสีหบดีที่มาจากทางเหนือนั้น หลักฐานไทยและพม่าไม่ตรงกันนักในด้านยุทธศาสตร์ พระราชพงศาวดารฉบับหอแก้วกล่าวว่าเมืองแรกที่ถูกยึดได้คือบ้านตากซึ่งได้ทำการต่อสู้กับพม่า แต่ก็ถูกยึดและปล้นสะดมเมืองตลอดจนจับตัวเจ้าเมืองไปด้วย (เห็นได้ชัดว่าขัดกับพระราชพงศาวดารไทย ที่กล่าวถึงนายทัพที่ชื่อพระยาตาก ออกทำศึกที่กรุงศรีอยุธยาในระหว่างถูกล้อมด้วย) การปราชัยที่ตากทำให้ เจ้าเมืองระแหง และกำแพงเพชรต่างยอมจำนนโดยดี เพื่อมิให้ถูกปล้นสะดมเมืองดังเช่นที่เมืองตากต้องโดน

จากกำแพงเพชร ทัพพม่าก็แยกเข้าตีสวรรคโลกซึ่งทำการต่อสู้แต่ก็พ่ายแพ้และเจ้าเมืองถูกจับเป็นเชลย จากนั้นก็ตีเมืองสุโขทัยซึ่งเจ้าเมืองยอมอ่อนน้อม (ขัดกับพระราชพงศาวดารที่เจ้าเมืองพาราษฎรอพยพหนีเข้าป่า แล้วหวนกลับมาตีทัพพม่าร่วมกับทัพพิษณุโลก) หลังจากนั้นทัพพม่าก็ยกไปถึงเมือง ซึ่งพระราชพงศาวดารพม่าฉบับหอแก้วเรียกว่า “ ยาซามะ ” หรือ “ ราซะมา ” ซึ่งเจ้าเมืองยอมอ่อนน้อม (นึกไม่ออกว่าจะเป็นเมืองใดในหัวเมืองเหนือ อาจสับสนกับเมือง “ ราชสีมา ” ซึ่งเป็นเมืองใหญ่ที่พม่าน่าจะรู้จักชื่อ) แล้วจึงเคลื่อนทัพเข้าพิษณุโลกอันเป็นเมืองใหญ่ เจ้าเมืองต่อรบแต่ก็ปราชัยจึงถูกจับเป็นเชลย (ข้อนี้ขัดแย้งพระราชพงศาวดารไทยทั้งในสมัยอยุธยา และธนบุรีอย่างชัดเจน กล่าวคือพิษณุโลกมิได้เสียแก่พม่าในครั้งนั้น อีกทั้งพระยาพิษณุโลกยังจะตั้งตนขึ้นเป็นเจ้า ในเวลาต่อมาด้วย) พม่าพักพลในพิษณุโลก 10 วัน แล้วก็ส่งทัพไปเที่ยวตีเมืองต่างๆ ในทางเหนือได้หมด คือเมือง “ ลาลิน ” (ไม่ทราบเมืองใด) “ เปกแซ ” (พิชัย) “ ทานี ” (บ้านกงธานีอันจะเป็นเมืองสุโขทัยใหม่ในเวลาต่อมา ? ) “ บิกเสก ” (พิจิตร) “ กุนวันซัน ” (นครสวรรค์) และ “ อินทอง ” (อ่างทอง) ไม่ปรากฏว่ามีเมืองใดสู้รบเลย พม่าจึงเกณฑ์ทัพจากหัวเมืองเหนือทั้งหมดที่ตีได้เหล่านี้รวมคนร่วมมาในกองทัพเพื่อตีกรุงศรีอยุธยาด้วย

ดังนั้นในการยกทัพมาครั้งนี้ทัพทั้งสองจึงต่างมาพักค้างฝนกันที่ชายพระราชอาณาเขตคือลำปางและทวาย เพื่อให้มีเวลาทำการแก่อยุธยาได้เต็มที่ ในขณะเดียวกันก็ได้เตรียมการที่จะทำการแรมปี เพราะต้องใช้เวลาในการตัดขาดกรุงศรีอยุธยาออกจากกำลังไพร่พลที่พึงหาได้ในหัวเมือง อันนับได้ว่าเป็นการตีจุดอ่อนที่สุดของราชอาณาจักรกรุงศรีอยุธยา …

ยุทธวิธีที่กองทัพทั้งสองของพม่าใช้ในการปราบปรามหัวเมืองทั้งหลายนั้นตรงกันก็คือ หากเมืองใดต่อสู้ก็จะปล้นสะดมริบทรัพย์จับเชลย เป็นการลงโทษเมื่อตีเมืองได้ เมืองใดยอมอ่อนน้อมแต่โดยดีก็เพียงแต่กะเกณฑ์ผู้คนเสบียงอาหารใช้ในกองทัพโดยไม่ลงโทษ นอกจากนี้พม่ายังใช้การกระจายกำลังออกเกลี้ยกล่อม ผู้คนพลเมืองทั่วไปในท้องถิ่นภาคกลางฝั่งตะวันตก ลุ่มน้ำเจ้าพระยา มีหลักฐานเรื่องราษฎรไทย “ เข้าเกลี้ยกล่อมพม่า ” อยู่หลายที่ (เช่นใน พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา) ถึงกับเข้าอาสาพม่าจนจัดทัพได้กองหนึ่งก็มี บาทหลวงฝรั่งเศสรายงานใน พ.ศ. 2308 ว่า “ …เกิดเสียงลือกันขึ้นด้วยว่ากองทัพพม่าเต็มไปด้วยคนไทย ซึ่งได้รับความเดือดร้อนเอาใจออกห่างจากไทย ไปเข้ากับพม่า… ” (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ 39, 2508 : 412) ด้วยวิธีเช่นนี้แม้ว่ากองทัพพม่ามิได้มีกำลังพล มากนัก ในระยะต้นก็สามารถเข้าล้อมกรุงศรีอยุธยาและพิชิตได้ในที่สุด แต่ความสำเร็จเช่นนี้ของพม่าก็เกิดขึ้น ได้เพียงเพราะระบบการป้องกันตนเอง ของอาณาจักรกรุงศรีอยุธยาพังสลายลงเนื่องจากความไร้ประสิทธิภาพ ของการจัดการปกครองหัวเมืองและกำลังคน

กองทัพทั้งสองของพม่ามาบรรจบกันในปลาย พ.ศ. 2308 โดยทัพทางเหนือตั้งที่ปากน้ำประสบห่างจากอยุธยา ไม่ถึง 2 กิโลเมตร ในระหว่างนั้นก็กระจายกำลังกันเที่ยวเกลี้ยกล่อมปราบปรามหัวเมืองดังที่กล่าวแล้ว การล้อมกรุงก็ยังไม่สู้จะกวดขันนัก จึงปรากฏว่ามีราษฎรจากบ้านนอกหลบหนีภัยพม่าเข้ามาอาศัยอยู่ ในกรุงวันละมากๆ เสมอมาและเสบียงอาหารในกรุงก็ยังคงบริบูรณ์ดีอยู่ เพราะเข้าใจว่าจะยังสามารถ ลาดหาเสบียงอาหารมาเก็บไว้ได้ต่อไป ดังปรากฏในจดหมายเหตุของบาทหลวงฝรั่งเศสว่า เมื่อพม่าเข้าตั้งประชิดพระนครและล้อมกรุงอย่างกวดขันขึ้นตั้งแต่วันที่ 14 กันยายน พ.ศ.2309 นั้น เสบียงอาหารในกรุงก็ยังบริบูรณ์ดี มีแต่ขอทานเท่านั้นที่อดตาย (ประชุมพงศาวดารภาคที่ 39 , 2508 : 414)

จากวันที่ 14 กันยายน พ.ศ. 2309 เป็นต้นมาอีกไม่ถึงปี กรุงศรีอยุธยาก็ถูกยึดได้สำเร็จในวันที่ 7 เมษายน พ.ศ. 2310 แต่อันที่จริงแล้วราชอาณาจักรอยุธยาได้พังสลายลงก่อนหน้าที่กำแพงเมืองอยุธยาจะถูกทำลายลงแล้ว กำลังจากภายนอกได้บ่อนทำลายสายสัมพันธ์อันเปาะบางของหัวเมืองและราชธานีลงไปอย่างย่อยยับ ราชอาณาจักรอยุธยามิได้มีโอกาสต่อสู้กับข้าศึกเยี่ยงราชอาณาจักรจะพึงกระทำได้ แต่ต่อสู้เพื่อความปลอดภัยของเมืองตนเองอย่างกระจัดกระจายกัน ส่วนหนึ่งของความโกลาหลและอ่อนแอเหล่านี้อาจเป็นความล้มเหลวของผู้นำ แต่ส่วนที่สำคัญที่สุดคือความล้มเหลวของระบบการเมือง และสังคมของอยุธยาเองในอันที่จะป้องกันภัยจากศัตรูภายนอก

และในท่ามกลางความอ่อนแอนี้ กรุงศรีอยุธยายังถูกตัดขาดจากหัวเมืองของตนเองมาเป็นเวลาต่อเนื่องกันเกือบ 2 ปีเต็ม จึงไม่มีรัฐบาลกลางเหลือแม้แต่เงาที่จะอำนวยความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันของราชอาณาจักรไว้ได้อีก ชัยชนะของพม่าข้าศึกนั้นจึงได้จากการทำลายราชอาณาจักรอยุธยาลงจนสิ้นเชิง ส่วนการยึดเมืองอยุธยานั้นเป็นผลตามมาอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้นั้น (วีณา โรจน ราธา, 2540 : 132-137)