“… พระเจ้ากรุงธนบุรีทรงแสดงพระองค์ยิ่งกว่าอัครพุทธศาสนูปถัมภกอันเป็นบทบาท ของสถาบันพระมหากษัตริย์มาตั้งแต่ต้นรัชกาลแล้ว หลังศึกอะแซหวุ่นกี้ มีหลักฐานว่า ทรงใฝ่พระทัยในทางศาสนายิ่งขึ้น … ลักษณะที่ทรงใฝ่พระทัยในทางศาสนานั้น พระราชพงศาวดารกล่าวว่า เสด็จไปเจริญพระกรรมฐาน ณ พระอุโบสถวัดบางยี่เรือใต้ นับตั้งแต่ พ.ศ.2319…

… อิทธิปาฎิหารย์จากความสำเร็จทางด้านจิตเนื่องจากเจริญพระกรรมฐานนี้ มีกล่าวถึงในหลักฐานของชาวฝรั่งเศสและเดนมาร์ก ซึ่งก็ย่อมบรรยายอิทธิปาฏิหาริย์นี้ในรูปที่เป็นของเหลวไหลไร้สติตามคติความเชื่อของชาวตะวันตกในยุคนั้น …

… ในปี พ.ศ.2322 อันเป็นปีที่บาทหลวงเขียนรายงาน … นักธรรมชาติวิทยาชาวเดนมาร์กชื่อ ดร.กุนิค ได้กล่าวถึงความพยายามทางศาสนาของพระเจ้ากรุงธนบุรีไว้ในทำนองเดียวกัน (ว่า)

… พระองค์ทรงเชื่อตามลัทธิศาสนาของคนไทยว่า วันหนึ่งพระองค์จะเป็นพระเจ้า ( บรรลุพุทธธรรมหรืออรหัตผล ) ความสามารถในการกำหนดลมหายใจให้ละเอียดจนกระทั่งสามารถสังเกตเห็นอาการเคลื่อนไหวใดๆ ของกลางท้องได้ … ประกอบด้วยความสามารถในการนั่งนิ่งได้จริงๆ เป็นชั่วโมง ด้วยท่าทำสมาธิ …”

โดยที่ผมได้ศึกษาและปฏิบัติธรรมมามากพอสมควร จึงเชื่อมั่นว่า สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชได้ทรงเจริญพระกรรมฐานด้วยพระราชศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ และปัญญา จนกระทั่งได้ทรงบรรลุมัคคญาณ ผลญาณระดับหนึ่ง ซึ่งจัดเป็นอริยบุคคล ส่วนจะบรรลุถึงระดับโสดาบันหรือเหนือกว่าระดับใดนั้น พระองค์ท่านเท่านั้นที่จะทรงทราบ

นับตั้งแต่เริ่มกอบกู้เอกราชชาติไทยไปจวบจนสิ้นรัชกาล สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชได้ทรงปฏิบัติพระองค์ในลักษณะที่ผิดแผกจากพระมหากษัตริย์ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ทรงปกครองไพร่ฟ้าข้าแผ่นดิน ข้าราชการทั้งฝ่ายทหารและพลเรือนในลักษณะพ่อกับลูก ทรงใช้สรรพนามแทนพระองค์ว่า “ พ่อ ” และแทนประชาชนกับข้าราชการข้าทหารน้อยใหญ่ว่า “ ลูก ” ทุกครั้ง ทรงห่วงใยในความทุกข์เดือดร้อนที่พสกนิกรกำลังประสบอยู่ในสภาพบ้านแตกสาแหรกขาด หลังจากที่ต้องเสียกรุงแก่พม่าข้าศึก จนกระทั่งต้องเสด็จฯ ออกแจกจ่ายข้าวแก่ราษฎรด้วยพระองค์เอง แสดงให้เห็นว่า ได้ทรงยึดมั่นอยู่ในพรหมวิหารสี่อย่างแท้จริง บาทหลวงฝรั่งเศสผู้หนึ่งชื่อ ปาลเลกัวซ์ มีความประทับใจในพระราชกรณียกิจของพระองค์ท่านเป็นอย่างยิ่ง และได้กล่าวสรรเสริญโดยได้บันทึกไว้เป็นลายลักษณ์อักษรใน ปี พ.ศ.2315 ว่า

“… พระเจ้าตากหาได้ทรงประพฤติเหมือนอย่างพระเจ้าแผ่นดินก่อนๆ ไม่ …. ไม่ทรงเกรงว่า ถ้าเสด็จออกให้ราษฎรเห็นพระองค์ และถ้าทรงมีรับสั่งด้วยแล้ว จะทำให้เสียพระราชอำนาจลงอย่างใด เพราะพระองค์มีพระประสงค์จะทอดพระเนตรการทั้งปวงด้วยพระองค์เอง

และจะทรงฟังการทั้งหลายด้วยพระกรรณของพระองค์เองทั้งสิ้น พระองค์ทรงทนทานแก่ความเหน็ดเหนื่อย ทั้งทรงกล้าหาญและพระปัญญาก็เฉียบแหลม มีพระนิสัยกล้าได้กล้าเสียและพระทัยเร็ว …”

หลังจากที่กรุงศรีอยุธยาต้องเสียแก่พม่าข้าศึกแล้ว มิใช่เฉพาะทรัพย์สินแก้วแหวนเงินทองสมบัติที่พม่าได้กอบโกย รวบรวมกลับไปบ้านเมืองของตนเท่านั้น ยังได้กวาดต้อนทรัพยากรบุคคลรวมทั้ง พระภิกษุสงฆ์ซึ่งทรงคุณวุฒิรอบรู้แตกฉานในพระไตรปิฎกจำนวนหนึ่งเป็นเชลยด้วย นอกจากนี้ พระภิกษุสงฆ์ที่ทรงคุณวุฒิดังกล่าวอีกจำนวนหนึ่งก็ล้มหายตายจากไป เนื่องจากภัยสงคราม คัมภีร์พระไตรปิฎกก็ถูกเผาผลาญไปพร้อมกับวัดวาอาราม จึงอาจกล่าวได้ว่า เกือบจะไม่มีหลงเหลือไว้เป็นเสาหลัก ค้ำจุนพระพุทธศาสนาในรัชกาลของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชไว้เลย ในการฟื้นฟูพระพุทธศาสนาในรัชกาลนี้ พระองค์ท่านจึงจำเป็นต้องทรงอาราธนาพระภิกษุสงฆ์ เท่าที่ยังคงมีหลงเหลืออยู่จากท้องถิ่นต่างๆ ไม่ห่างไกลมา แล้วพระราชทานสมณศักดิ์ตามควรแก่กรณีเพื่อกำกับดูแลการปฏิบัติศาสนกิจในกรุงธนบุรี โดยที่พระภิกษุสงฆ์เหล่านี้มิได้มีความสัมพันธ์ใกล้ชิด ยอมรับนับถือให้ความเคารพกันในลักษณะครูอาจารย์กับศิษย์ดังเช่นเมื่อก่อนที่จะเสียกรุง จึงเกิดการแบ่งพวกแบ่งเหล่า เกิดความแตกแยกฟ้องร้องกล่าวหากันในหมู่คณะสงฆ์อยู่บ่อยครั้ง ในด้านคุณวุฒิคุณภาพของพระภิกษุสงฆ์เหล่านี้ก็มีไม่เพียงพอ ที่จะช่วยเหลือกันฟื้นฟูพัฒนากิจการพระพุทธศาสนาให้เป็นแก่นสารได้

ในฐานะของพระมหากษัตริย์ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงมีพระราชภาระที่จะต้องทำนุบำรุงคณะสงฆ์จนทำให้เกิดการปกครอง คณะสงฆ์ตามรูปแบบของราชอาณาจักรขึ้นใหม่ ซึ่งออกจะแตกต่างจากที่พระมหากษัติรย์แต่ก่อนได้ทรงปฏิบัติมา และโดยที่พระองค์ท่านได้ทรงศึกษาและปฏิบัติธรรมจนเข้าพระทัยลึกซึ้งแตกฉาน ทั้งยังทรงประสบความสำเร็จในการเจริญวิปัสสนาภาวนาซึ่งเป็นความสามารถเฉพาะตัว มิใช่ได้มาจากการเล่าเรียนตำรับตำรา หรือการบวชอยู่นาน พระองค์จึงต้องทรงสละเวลาส่วนหนึ่งเพื่อการฟื้นฟูพระพุทธศาสนา ของราชอาณาจักรด้วยพระองค์เองเป็นพิเศษ ด้วยพระปัญญาคุณของพระองค์ท่าน ในปี พ.ศ.2319 จึงได้ทรงพระราชนิพนธ์ลักษณะและวิธีการปฏิบัติธรรมชั้นสูงที่เรียกสั้นๆ ว่า “ ลักษณะบุญ ” ขึ้น พระราชนิพนธ์นี้ได้ทรงใช้สั่งสอนพระภิกษุด้วย ในปีเดียวกันนี้ ได้ทรงบูรณะวัดบางยี่เรือนอก แล้วทรงอาราธนาพระสงฆ์ฝ่ายวิปัสสนาธุระมาอยู่ที่กุฏิที่ทรงสร้างถวายเป็นจำนวนมาก ทั้งยังได้เสด็จไปถวายพระบรมราโชวาทแก่พระสงฆ์ โดยอธิบายถึงวิธีที่ได้ทรงบำเพ็ญได้ให้เข้าใจถูกต้อง เพื่อเป็นการบอกบุญในการปฏิบัติศาสนาสืบไปด้วย

นอกจากนี้ พระองค์ท่านยังได้ทรงตีความเกี่ยวกับพระวินัยสิกขา และทรงออกเป็นพระราชกำหนดที่มิได้ใช้บังคับแก่ประชาชนทั่วไป แต่ทรงมุ่งหมายที่จะให้เป็นกฎข้อบังคับให้พระภิกษุสงฆ์ปฏิบัติ รวมทั้งได้ทรงพระราชนิพนธ์ตำราเกี่ยวกับวิธีปฏิบัติธรรม วิปัสสนาธุระและถวายพระบรมราโชวาทสั่งสอนแก่พระสงฆ์นั้น สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงทรงเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์แรก ที่ทรงเห็นบทบาทของกษัตริย์ก้ำกึ่งไปในทาง ประมุขของศาสนา ควบคู่กับการทรงเป็นองค์อัครศาสนูปถัมภก ซึ่งไม่เคยมีมาก่อนเลยในสมัยกรุงศรีอยุธยา

การออก พระราชกำหนดที่มุ่งใช้บังคับคณะสงฆ์ นี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ก็ได้ทรงถือเป็นแบบอย่าง และได้ทรงปรับปรุงเนื้อหาข้อความให้ชัดเจนยิ่งขึ้น รวมทั้งได้ทรงระบุโทษการฝ่าฝืนไว้พร้อมเสร็จทุกมาตรา

วิธีการหนึ่งที่สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชได้ทรงใช้ในการทดสอบความรู้ความสามารถในคัมภีร์พระไตรปิฎก ของพระภิกษุสงฆ์ได้แก่ ทรงตั้งปัญหาเพื่อให้ตอบที่เรียกว่า “ปุจฉา – วิสัชนา” ในลักษณะเดียวกับที่พระเจ้ามิลินท์ทรงปฏิบัติต่อพระนาคเสนเถระ การที่พระภิกษุสงฆ์องค์ใดไม่สามารถถวายคำตอบได้โดยถูกต้องแจ่มแจ้ง ในสาระสำคัญที่ปรากฏอยู่ในพระไตรปิฎกก็ตาม มิได้ยึดความถูกต้องตามหลักวิชาก็ตาม พระองค์ท่านจึงจะทรงพระกรุณาถวายพระบรมราโชวาทแนะนำให้ หากทรงพิจารณาวินิจฉัยแล้วเห็นว่า หมดหนทางที่จะผลักดันให้พระภิกษุสงฆ์นั้นพัฒนาตนเองได้

จึงคงจะต้องใช้มาตรการที่รุนแรงถึงขั้นปลดออกจากสมณศักดิ์ และสึกในขั้นตอนต่อไป ได้มีการกล่าวกันว่า เมื่อได้ทรงพระราชปุจฉาว่า ภิกษุจะไหว้คฤหัสถ์ที่บรรลุธรรมได้หรือไม่ เมื่อพระราชาคณะที่ทูลวิสัชนาว่าไม่ได้ก็ทรงพระพิโรธลงโทษทัณฑ์แก่ภิกษุราชาคณะและอนุจร ประหนึ่งว่าพระองค์ต้องพระราชประสงค์ให้พระภิกษุนบไหว้พระองค์ และได้มีการหยิบยกประเด็นนี้มา กล่าวหาพระองค์ท่านว่า ทรงมีพระสติฟั่นเฟือนวิปลาส ก็ไม่ปรากฏหลักฐานที่แน่ชัดพิสูจน์ยืนยันได้ว่า พระองค์ได้ทรงเป็นไปตามข้อกล่าวหา การบันทึกข้อความในหลักฐานทางประวัติศาสตร์ไม่ว่าจะเป็นจดหมายเหตุโหร ประชุมพระราชพงศาวดาร และบันทึกคำให้การก็ปรากฏว่า มีความผิดพลาดคลาดเคลื่อนขัดแย้งกันในข้อเท็จจริงอยู่หลายครั้งหลายตอน